Интернет ҳақида

Бугунги замонавий одам дунёни интернетсиз тасаввур қилолмайди. Гарчи интернет ўтган асрнинг 60-йилларида АҚШ мудофаа департаменти ташаббуси билан яратилган бўлса-да, вақт ўтиб, кундалик ҳаётимизга ўрнашиб олди. “ДАТАРЕПОРТАЛ” сайтининг расмий статистик маълумотларига кўра, 2021 йил январ ҳолатида дунё аҳолиси 7.83 миллиардни ташкил этган. Улардан 5.22 миллиард одам мобил алоқа воситасига эга. 4.66 миллиард киши интернетдан фойдаланади. 4.20 миллиард одам эса ижтимоий тармоқларда фаол. Бир йил давомидаги ўсиш эса туғилиш ҳисобига 1%ни ташкил қилади, яъни 2020 йил январдан 2021 йил январга қадар 81 миллион чақалоқ туғилган. Мобил алоқа воситаларидан ва телефондан фойдаланувчилар сони эса 1.8%га ўсган ҳамда бир йил ичида 93 миллион одамга ошган. Интернет тармоғига уланганлар эса 7.3% фоизга юқорилаб, ўсиш 316 миллионни ташкил этган. Ижтимоий тармоқ фойдаланувчилари эса 13.2% га ошиб, бир йил мобайнида 490 миллион янги кузатувчиларга эга бўлган.
Энди эса бевосита Ўзбекистондаги интернетдан фойдаланиш статистикасига тўхталамиз. Ўзбекистонда 23.34 миллион киши мобил алоқа тизимидан фойдаланади, яъни аҳолининг 69.2 фоизида мобил қурилма мавжуд. 18.60 миллион одам эса интернет тармоғига уланган бўлиб, улар аҳолининг 55.2 фоизини ташкил этади. Ижтимоий тармоқ фаоллари 13.6 фоизни, яъни 4.60 миллион нафарни ташкил қилади. 2020-йил январидан 2021-йил январига қадар ўтган бир йил давомида интернет тармоғига уланганлар сони 263 000 га ортган ва 1.4 фоизга ўсган. 43.8 фоиз ўсиш ижтимоий тармоқ фойдаланувчиларида кузатилган. Бир йил ичида Ўзбекистонда 1.4 миллион киши ижтимоий тармоқларга кузатувчи сифатида қўшилган.

Интернет адабиёти ҳақида

Эндиликда интернет нафақат кундалик ҳаётга, балки адабиётга ҳам кириб келди. ХХ асрнинг сўнгги чорагидан бошлаб“интернет адабиёти” дея номланган адабиётнинг янги кўриниши яратилди. Хўш, интернет адабиёти одатий адабиётдан нималари билан фарқланади? У қандай қулайликлар тақдим этади?

1. Интернет тармоғи ижодкор ҳамда унинг мухлислари орасида бевосита алоқа ўрнатди, замон ва макон чегараларига барҳам берди. Энди дунёнинг бир нуқтасида яратилган ва интернетда чоп этилган асарни бошқа бир минтақадаги китобхон бемалол, ортиқча кутишларсиз ўқиши мумкин. Бу эса бугунги тезкор даврда жуда ҳам муҳим омил.

2. Ёзувчи ва китобхон ўртасидаги маълумот алмашуви ҳам анчайин осонлашди. Тармоққа юкланган асар юзасидан исталган ўқувчи ўз изоҳи ҳамда фикрларини ёзиб қолдира олади. Муаллиф билан баҳсга киришиш имкони ҳам мавжуд. Бу муаллифга шарҳларга тезда жавоб бериш ва асарига жузъий ўзгаришлар киритишга ёрдам беради. Интернет адабиёти ҳали тугалланмаган асарлар ривожига ҳам таъсир кўрсатади, чунки катта ҳажмли асарлар интернетда, одатда, боблар ҳолида нашр этилади. Ижодкор ўз асарини ўз мухлислари билан биргаликда ёзиш ҳолатлари ҳам мавжуд. Бу эса йирик ҳажмли асарларни тезроқ тугатиш билан биргаликда, воқеалар ривожини китобхон таъсирида ўзгаришига ҳам туртки бўлади. Бундай имконият анъанавий ижодда синовдан ўтмаган.

3. Ҳаммуаллифликда яратилган асарлар пайдо бўлди. Анаънавий адабиётда ҳаммуаллифликда яратилган романлар бор (масалан, “Ўн икки стул” Иля Илф ва Евгений Петров), аммо бутун бир жамоа тарзида ёзилган асарлар ҳозирча тармоқ адабиётига хос. Бундай асарлар турли челлендж ва ҳештеглар остида ижодкор ва унинг мухлислари томонидан яратилади.

4. Интернет адабиётида исталган инсон муаллиф бўла олади. Энди ёзувчи бўлиш учун қайсидир ташкилотга аъзо бўлиш ёки асарини қўлтиқлаб нашриётма-нашриёт юришга ҳожат йўқ. Асарини интернетда чоп этиш орқали машҳурликка эришиш мумкин.

5. Интернет адабиёти тақдим этаётган энг муҳим имкониятлардан бири бу цензурани четлаб ўтиш бўлмоқда. Интернет адабиёти чекловлар асосига берилган кучли зарба бўлди. Муайян бир шахс ёки сиёсий элитага тегишли бўлмаган интернетдан барча бирдай, чекловларсиз фойдалана олади. Шундай экан қайсидир жамият ёки давлат томонидан цензураланган адабиёт, бошқа жамият томонидан бемалол мутолаа қилиниши мумкин. Энди ижодкорлар ўз давлатидаги цензура туфайли асарим чоп этилмайди, деб қўрқишларига ҳожат қолмади. Сабаби исталган асарни интернетда нашр эттириб, ўз ўқувчисига етказиш имкони мавжуд, фақат ижодкор ўз-ўзини цензураламаса бўлгани. Бугунги давр ижодкорига технология шундай имкониятларни тақдим этганки, ўтмиш ижодкорлари дуч келган тўсиқларни эндиликда бемалол четлаб ўта олади.

Тармоқ адабиётига доир илк изланишлар

Интернет адабиётининг истиқболи бунда саккиз-тўққиз йил олдин Ўзбекистонда муҳокамаларга сабаб бўлган бўлса, дунё миқёсида эса йигирма йилдан зиёдроқ вақтни ташкил этади. Тармоқ адабиёти ҳақидаги йирик изланишлар, тадқиқотлар Хитойда бошланган. Хитойдаги интернет адабиётининг шаклланиши, ривожланиши ва ўзига хос тараққиёт усуллари ҳақида қатор илмий иш ва диссертациялар тайёрланган. Шарқий Осиё тиллари ва маданияти кафедраси Хитой адабиёти профессори ҳамда Осиё ва Осиё тадқиқотлари институти директори Мишел Хокс ўзининг “Хитойда интернет адабиёти” (“Internet literature in China”) номли илмий асарида Хитойдаги интернет адабиётини муфассал тадқиқ этган . Қолаверса, Хитойда тармоқ адабиётига давлат даражасида эътибор қаратилгани ҳам бу соҳада қатор изланишларга туртки берди. 2014-йилда Хитой Бош котиби Си Цзинпин адабий ва санъат асарларига бағишланган симпозиумда “тармоқ адабиёти ва санъатини жадал ривожлантириш керак”, деб таъкидлаган эди. Хитой Интернет Ахборот Маркази (CNNIC) томонидан эълон қилинган йиллик статистик маълумотларга кўра, 2012 йилда Хитойдаги барча Интернет фойдаланувчиларининг қарийб 40 фоизи онлайн адабиётлардан фойдаланиш имконини берувчи иловалардан фойдаланган.

Интернет адабиётининг машҳур асарлари

Дмитрий Алексеевич Глуховский “Метро 2033” романининг биринчи версиясини махсус сайтда эълон қилган. Асар ўзининг онлайн муваффақиятидан сўнг босма нашрлар орқали чоп этилди ва муаллифга оламшумул шуҳрат келтирди. Голливудда бу асар асосида филм суратга олинмоқда. Ёзувчи кейинчалик яна иккита “Метро 2034” ва “Метро 2035” номли роман ёзди. Ушбу трилогия асосида видео ўйинлар яратилди. Романлар асосида Дмитрий Глуховскийнинг машҳур адабий лойиҳалари “Метро 2033 коиноти” ва “Meтро 2035 олами” яратилди. Бундан кўриниб турибдики, интернет адабиёти бошқа соҳалар билан муштарак ҳолда ривожланмоқда.
Бироқ интернет адабиёти қанчалик ривожланиб бораётган бўлмасин, у муваффақиятсизликка учраган ҳолатлар ҳам мавжуд. Жуда катта тезликда китоб ёзиб тугатиши билан машҳур бўлган Стивен Кинг 2000 йилда интернетда “Ўқ отиш” романини нашр этди ва бу дунёдаги биринчи оммавий электрон китобга айланди. Бироқ, юклаб олишда техник муаммолар юзага келди, хакерлар эса охир-оқибат шифрни бузишди. Ўша йил охирида Стивен Кинг “Фабрика” номли асар ёзишини ва бу асар бўлимларга бўлинган ҳолда интернетда нашр эттирилишини эълон қилди. “Ўқ отиш” асарини юклаб олиш пуллик бўлиб, хаккерлар ҳужумига учраган ва натижада текинга юклаб олинган эди. Бу сафар Кинг бошқа усулни қўллашга қарор қилди. У ўз асарини текинга интернетга юклашини ва ўқувчилар ихтиёрий равишда ҳар бир боб учун бир доллардан тўлов қилиши кераклигини айтди. Шартга кўра, ҳар бир бобни ўқиб чиққан китобхонларнинг 75 фоизидан кўпроғи ихтиёрий равишда пул тўласа, кейинги боб ёзиб чиқарилар эди. Кинг пул тўлайдиган ўқувчилар улуши 75 фоиздан паст бўлса, ушбу лойиҳадан воз кечишини айтди. У ушбу онлайн нашрни китоб тарқатишнинг муқобил шаклларидан бири сифатида тажриба қилиб кўришга қарор қилган эди. Кинг онлайн нашр анъанавий нашрни енгиб ўтиши мумкинлигига ишониб, ўз веб-сайтида шундай деб ёзиб қолдирганди:
“Дўстларим, айни дамда бизда каттакон нашриётларнинг кулини кўкка совуриш имконияти бор” .
Китобнинг биринчи боби ўқилди ва натижаларга кўра, 75 фоиздан кўпроқ китобхон ихтиёрий равишда пул тўлади, аммо иккинчи бобдан кейин натижа 70 фоизга тушди. Учинчи бобга келганда рақамлар яна 75 фоизга ошди. Бироқ, биринчи тўлов 120 000 марта юклаб олинган ва тўланган бўлса, бешинчисига келиб бор-йўғи 40 000 марта юклаб олинган ва кўпчилик тўламаган эди, шу сабабли Кинг лойиҳани тўхтатиб қўйди. Ҳаммаси бўлиб, олти қисм чиққач, Кинг ўзининг электрон китоб тажрибаси деб атайдиган “Фабрика”дан деярли ярим миллион доллар ишлаб топганлигини эълон қилди.
“Фабрика” асарининг охирги қисми 2000 йил 18 декабрда нашр этилган. Китоб ҳали тугалланмаган. Китобнинг эълон қилинган қисмларини эса Кингнинг расмий веб-сайтида бепул ўқиш имконияти мавжуд.

Ўзимизда эса ушбу йил “Академнашр” нашриёти томонидан “Излам” номи остида ёш ижодкорлар тўплами туркум ҳолда нашр этилди. Эътиборли томони ушбу тўпламда жамланган шеърларнинг аксар қисми шоирларнинг “Facebook” ва “Telegram” саҳифаларида эълон қилиб борилган эди. “Излам”дан ўрин олган шеърларнинг асосий қисмини шартли равишда “Facebook адабиёти” деб номласак ҳам бўлади.

Твиттер романлари

Интернет адабиёти адабиётшуносликда ҳам қатор ўзгаришлар яратди. Боиси тармоқ адабиёти фақат қоғоздаги адабиётнинг рақамли кўриниши бўлмай, кўплаб жанр ва адабий шаклларнинг дояси ҳамдир. Мисол учун твитлардан ташкил топган роман бутун адабиётшунослик тарихида янги шаклий эврилиш бўлди дейиш мумкин. Твиттер романлари (“twonovel” ) узоқроқ ҳикояларни айтиб бериш учун юзлаб твитларгача қамраб оладиган бадиий адабиётнинг яна бир шаклидир. Твиттер романининг муаллифи кўпинча ўқувчиларга номаълум бўлади, чунки муаллифнинг анонимлиги асарга ҳақиқийлик, оригиналлик ҳиссини беради. Шундай қилиб, твиттер аккаунти номи кўпинча қандайдир тахаллус ёки ҳатто ҳикоядаги қаҳрамон бўлиши ҳам мумкин. Твиттер романларини ҳар куни бир ёки бир нечта твит ёзиш орқали бир неча ойларгача давом эттириш мумкин. Бунда контекст одатда ўзига хос хештег билан сақланади. Тегишли хештег бўйича қидирув амалга ошириш орқали асарга тегишли барча твитлар рўйхатини топиш мумкин, бу эса интернет адабиётининг ўқувчиларга тақдим этилган яна бир қулайлигидир. Баъзи ёзувчилар эса ўқувчиларини кузатиб боришга ва асарнинг кейинги қисмлари ҳақида тахмин қилишга ундаш учун асарга доир қисқа-қисқа янгиликларни жойлаштириб туради. Ҳатто Уилям Шекспирнинг ҳам Тwиттер аккаунти бор.
Биринчи Твиттер романи. Ник Белардес “Тwиттер”да роман ёзиш орқали тарихга кирган. 2008 йилдан 2010 йилгача Белардес “Кичик жойлар” номли 900 дан ортиқ твитдан иборат, кундалик ҳаётнинг оддий воқеаларига маъно қўшиш учун бир одамнинг саёҳати ҳақидаги ҳаёлий севги ҳикоясини яратган.

Интернет адабиётида нега юксак асарлар кўринмаяпти?

Цензура ва ортиқча тўсиқларсиз яратилаётган барча асар ҳам қийматли эмас. Чунки исталган фойдаланувчи исталган ижод намунасини эълон қилиши мумкин. Тажрибали муҳаррирлар билан ишланмагани ҳам асар қийматини тушириши бор гап. Қолаверса, ижтимоий тармоқ ва турли сайтларда мунтазам ўзини реклама қилиб боришни, мухлислар билан кўп мулоқот қилишни истамаган профессонал ижодкорлар ўз ишини ҳануз босма нашрларга тақдим этяпти. Сабаби жиддий ижод вакилларининг омма олдида керагидан ортиқ вақт сарфлаб, ижодини бой бериш нияти йўқ. Қолаверса, аксар анъанадор ёзувчилар мумтоз усуллардан фойдаланишни афзал кўради. Қолаверса, улар муҳаррир ва нашриёт билан ҳамкорлик қилишдан манфаатдор. Сабаби етук асарлардан сўнг хом ёки маромига етмаган ижод маҳсулини тақдим этишга хайиқишади. Шу ва бошқа сабабларга кўра таниқли ижодкорларга нисбатан, ижодга энди қадам қўйганлар ёки ҳаваскорлар тармоқ адабиётида анчайин фаол ва айнан улар янгиликларга қўл урмоқда. армоқ адабиёти кенгайиб, ривожланиб боргани сайин сифат жиҳатдан ҳам сайқалиб боради. Тармоқ адабиёти муҳаррирлари, тармоқ нашрлари ҳам шаклланиб, босма нашрлар билан рақобатбардош бўла олади.

Интернет адабиёти босқичлари

Интернет адабиётини биз икки босқичга ажратишимиз мумкин. Биринчи босқич “Интернет воситачилигидаги адабиёт”, иккинчи босқич эса “Интернет адабиёти”. Сабаби интернет адабиёти аввал бошида шунчаки адабиётнинг қоғоздан рақамли “саҳифалар”га ўтган шакли эди, кейинчалик алоҳида жанр ва шаклларга эга бўла бошлади. Ўзбек тилидаги интернет адабиёти ҳозирча биринчи босқич ҳолатида. Шоир ва ёзувчилар ўз саҳифаларида ижод намуналарини тақдим этиб бормоқда. Бироқ ҳали янги жанр ва шакл-у шамойил асосида яратилган адабий тўлқинга гувоҳ бўлмадик. Уринишлар мавжуд, яқин замонларда иккинчи босқич нишоналари ҳам яққолроқ кўзга ташланиши кутилмоқда.