Антиутопия ўзи нима?

Антиутопия адабий жанрлардан бири бўлиб, муаллиф томонидан “номақбул” деб ҳисобланган ижтимоий тузум ёки маълум бир жамият тасвиридир. Бу йўналиш утопия ғоясига қарама-қаршидир. Антиутопия жанри ёрдамида, одатда, муаллифлар ўқувчининг эътиборини жамиятдаги муҳит, истиқболдаги масалалар, сиёсат, иқтисодиёт, технология каби соҳалардаги долзарб масалаларга қаратишга ҳаракат қилишади.

Ғарб адабиётида “Антиутопия” атамаси ўрнида “Дистопия” ва “Какотопия” атамалари ҳам қўлланилади. Бу атамалар бир-бирига жуда яқин маънога эга. Уларни бир-бирининг муқобил варианти деб ҳам аташ мумкин.
Дистопияга мавзу бўла оладиган жуда оғир қийинчиликларни, тоталитар тузумларни бошдан ўтказган жамиятлар Ер юзида мавжуд бўлса-да, дистопиялар учун, асосан, номлари ўзгартирилган ёки ҳаёлий мамлакатлар танлаб олинади. Бундай асарлар, одатда, “огоҳлантирувчи” характерга эга бўлади. Жорж Оруэллнинг “Ўн тўққиз саксон тўрт” асари классик антиутопияга эмас, балки кўпроқ дистопияга тегишли мисол бўла олади. Бунга сабаб қилиб эса ушбу асардаги раҳбарларнинг хатти-ҳаракатларини оқлаш учун утопи ғоясидан фойаланишга уринмаслиги келтирилади. Ёзувчининг “Молхона” асарини эса тўлиқлигича классик антиутопиянинг ёрқин намунаси деб аташ мумкин. Асарда бошқа жонзотлар устидан ҳукмронлигини ўтказаётган чўчқалар жамиятининг утопия ғояларидан фойдаланишини кузатиш мумкин.

Дистопик романларнинг асосий мавзуси қилиб, одатда, қуйидагилар танлаб олинади:

Дистопияда ҳукумат катта роль ўйнайди. Бундай асарларда ҳукуматнинг нотўғри бошқарувига, зулмига ва / ёки ўта қаттиқ назоратига гувоҳ бўлишимиз мумкин.

1984

Жорж Оруэллнинг “1984” асарида тўлиқ ҳукумат назорати остидаги дунё тасвирланган. Ҳаёлий диктатор – “Катта оға” жаҳон урушидан кейин учта қитъалараро супердавлатда яшовчи одамлар устидан доимий назоратни амалга оширади. Ушбу асарда қўлланилган “Катта оға сени кузатяпти” жумласи Оруэллнинг бу асарининг ташриф қоғозига айланган, дейиш мумкин.

Антиутопияларда технология мавзусига ҳам кўп мурожаат қилинади. Лекин, бу ерда технологиялар ҳаёт сифатини яхшилаш учунгина эмас, балки кузатув, ҳамма жойда ҳозир-у нозир бўлган куч сифатида намоён бўлади.

Фаренгейт бўйича 451 даража

Антиутопиянинг яна бир ёрқин намунаси – бу америкалак ёзувчи Рэй Брэдберининг “Фаренгейт бўйича 451 даража” романидир. Романни китобларни ёқиш билан шуғулланувчи ўт ўчирувчи Гай Монтег ўз қилаётган ишининг тўғрилигига иккилана бошлагани очиб беради. Бу асардаги жамиятда ўт ўчирувчилар ўзларининг одатий вазифалари билан эмас, аксинча, китобларни ва улар билан қўшиб китоблар топилган уйларни ёқиш билан шуғулланишади. Ушбу жамиятда китоблар тақиқланган, уларга инсонлар фикрини чалғитувчи восита сифатида қаралади. Одамлар эса ўз вақтларини кўнгилхушлик учун бемаъни кўрсатувлар ва суҳбатларга сарфлашади. Одамларнинг атрофда, жамиятда содир бўлаётган ишларга умуман қизиқиши йўқолади. Ваҳоланки, бу “ажойиб” жамиятга яқинлашиб келаётган уруш хавф солаётган эди.

Асар номи қилиб олинган “Фаренгейт бўйича 451 градус” атамаси эса қоғоз ёнадиган ҳароратни англатади.

Китобда, шунингдек, бош қаҳрамоннинг фикрлари ва унинг китоб ёқиладиган бу жамиятдан қандай кўнгли совиб бориши кўрсатиб берилган. Ёзувчи китобларнинг тақиқланиши қандай оқибатларга олиб келишини асар давомида турли кўринишларда тасвирлаб келади. Китобда таъсирли диалоглар, бошқа китоблардан иқтибосларни учратасиз:

“ – Пирандпелло, Шоу ва Шекспир пьесаларида ўйнамаганига анча бўлиб кетган ёлғиз актёрлар бор. Сабаби, бу пьесалар ҳаётни жуда яхши акс эттиради. Шунинг учун уларда ўйнашганига анча йиллар бўлган. Уларнинг ғазабидан, сўнгги қирқ йил ичида бир чизиқ ҳам ёзмаган тарихчиларнинг туғёнидан фойдаланиш мумкин”.

– Асар қаҳрамонларидан бири профессор Фабернинг нутқидан.

Биз

Юқорида баён этилганлар Ғарб адабиётига тегишли бўлса, рус ёзувчиси Евгений Замятин дунёнинг бошқа томонида, бошқа бир тоталитар тузум даврида ўзининг “Биз” номли антиутопиясини ёзади. Ёшлик, талабалик даврларида Замятин социализм “мухлиси” эди. Ва бу даврда унда большевиклар ғояларига нисбатан катта қизиқиш бор эди. Бироқ, бу қизиқишлар унга бироз қимматга тушади ва 1905-йилда революцион ҳаракатлари учун ҳибсга олинади. Аммо, яқинларининг саъй-ҳаракатлари эвазига тезда озодликка чиқади. Кейинроқ 1916-йилда муҳандис сифатида Англияда хизмат сафарида бўлади. Англиянинг ўз даври учун илғор, зиёли, бироқ анчайин консерватив жамияти ёзувчида яхши таассурот қолдирмайди. Ёзувчи Англияда Гэрберт Уэлсс асарлари билан танишади ва улардан ўта муҳим ҳулосалар чиқаради:
Ҳақиқатни ёритмоқчимисан? Ўзинга ноқулай бўлган консерватив тузум давридами? Унда фантазиянгни ишлат, фантастика жанридаги асарлар ёрдамида буни қилишинг мумкин!
Ёзувчи фантастика жанридан фойдаланган ҳолда жамиятни яқинлашиб келаётган ҲАВФлардан огоҳлантириш мумкинлигини тушуниб етади. Кейинчалик ўз кузатишлари, қарашларидан келиб чиқиб социалистик замондошларининг радикал ғояларига танқид сифатида “Биз” романини ёзади.

Асар 1920-йилда ёзилган. Лекин, Собиқ Совет Иттифоқида “мафкуравий душман” сифатида кўрилиб, 1988-йилгача нашр қилишга руҳсат этилмаган. Асарда жуда қаттиқ тузумга асосланган ҳукуматнинг жамият, ШАХСИЯТ устидан шафқатсиз назорати ҳақида сўз боради. Бу асарда тоталитар тузум одамларнинг энг шахсий, ҳатто, интим муносабатларига нақадар чуқур аралашишини кузатиш мумкин.

Роман 1924-йилда инглиз тилида тўлиқ ҳолда нашр қилинади. Айрим маълумотларга кўра, бу асар антиутопия жанрида ижод қилувчи ва энг кўп муҳокамаларга сабаб бўлувчи ёзувчилар Олдос Хаксли ва Жорж Оруэлларни ҳам ўзларининг машҳур антиутопияларини ёзаётганларида илҳомлантирган.

Ўз мамлакатида тақиққа учраган бу асар 1952-йилда АҚШда Чехов номли нашриёт томонидан рус тилида нашр қилинади. Совет Россиясида бу роман нашр қилинмайди.

Қисқа қилиб айтганда, Замятин ўз романи ёрдамида антиутопик асарларда фойдаланиш мумкин бўлган тайёр формулани яратиб кетди. Жамиятга ичкаридан назар солиш, мутлақ тоталитар тузум даҳшати ва инсоннинг бу тузумга қарши қилажак ҳар бир исёни учун қаттиқ жазоланиши кабиларни шу формуланинг қисмлари деб аташ мумкин. Замятиннинг антиутопияси бошқа асарлар билан таққослаганда жуда катта машҳурликка эришмаган бўлса-да, Антиутопия жанри ривожига катта ҳисса қўша олди ва бу жанр кейинчалик жуда катта машҳурликка эришди.

***

Ўзбек жамияти учун антиутопиялар ҳали анчайин “янги танишлар” ҳисобланади. Бундай асарларнинг илк таржимаси, асосан, яқин ўн йилликка бориб тақалади. Лекин, ҳозирги кунда Ўзбекистонда ҳам Жорж Оруэлл, Олдос Хаксли каби бу жанрнинг “уста”лари томонидан яратилган асарлар ўз ўқувчиларини топиб улгурган. Қуйида ўзбек тилига таржима қилинган антиутопия жанридаги асарларнинг бир нечтаси билан бўлишаман:

Бир сўз билан айтганда, антиутопиялар дунёмизни қаёққа қараб кетаётгани ҳақида огоҳлантириб турувчи “сигнал қўнқироқлари” кабидир. Бу мавзу ҳақида ёзиш учун эса, доим “арзирли” сабаблар топилади. Бу асарлар иқлим ўзгаришлари, жамиятда янгиланишлар, ҳукуматнинг бошқарувидаги айрим ҳолатлар ёки технологик инқилобларнинг таъсири ҳақида бўлиши мумкин. Бу мавзуларни ўзида акс эттирган антиутопиялар эса, инсониятнинг маънавий мулкидир.